Giresun Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik bölümünde öğrenim göre Doç. Dr. Mustafa Kemal Özkul’un öğrencisi Cumhur Eminoğlu sanat ve müzik alanında araştırmalarda bulundu.
Eminoğlu, Erbane(Def), Düzele (Sipsi) gibi enstrümanların doğa ile iç içe yaşayan bir kent olan Hakkari’ için vazgeçilmez olduğunu birçok kültürün ve inancın kendini ifade ettiği araçlardan biri olarak bilindiğini ancak bugün yok olmakla karşı karşıya kaldığını savundu.
Hakkari yöresiyle özdeşleşmiş bu enstrümanların halk oyunlarına ve düğünlere heyecan ve renk kattığını belirten Eminoğlu "Eskiden bölge illerindeki düğünlerde düzele, davul-zurna ve def gibi enstrümanlar çalınırdı. İlgi fazlaydı ancak bugün bu üflemeli çalgının bir kursu olmaması üzücüdür" dedi.
Halayların yöre insanları için bir sembol olduğunu belirten Eminoğlu yörenin önemli kürt şair ve yazarlarından biri olan Selim Bulut’la soru cevap tarzında bir söyleşi gerçekleştirdi.
C.E* Düzele nedir, neyle yapılmıştır?
S.B -Bu çalgının gerçek ismini tarihe bakarsak ismini tam olarak (Lewênê) diye geçer üflemeli bir çalgıdır bu çalgıyı çalan her kim olurda olsun diyaframı çok iyi olması lazım duzelenin yapılışı ise kamiştan yapılır. İki sipsi ile birleştirerek belli tonları taşıyarak Örnek ( La,Sib,Sol) gibi tonlardan ayarlanır ve delikleri ateşte kızartılmış demirlerle delikleri açılır.
* Düzelin Hakkari müziğindeki önemi?
-Hakkari'deki müzikteki önemi ise eskiden orkestralar olmadan bu çalgıyla beraber halaylar çekilirdi ve müzikler yapılırdı ve günümüzde de devam ediyor
*Düzele Hakkari'de olmak üzere kaç bölgede çalınıyor?"
-3 türlü coğrafyada çalınıyor ve seviliyor. Bunlardan biri Hakkari coğrafyası. Hakkari'de genellikle ağızdan nefesle çalınır. Diğer bir coğrafya ise Karadeniz Bölgesi. Lazlar bu çalgıyı aynı 2 sipsi ile beraber (Hımm Banla) Tulumun alt bölümüne yerleştirilerek tulumla beraber çalır. Son coğrafya ise İskoçya'da tek kamışla (Sipsi) 2 ile aynı şekilde çalınır.
*Erbane nedir , neyle yapılmıştır?
-Erbane tarih boyunca kuzuların derisinin kurutup farklı işlemlerden geçerek ham koyunun derisinin ilk önce tuzlandiğını ardından suya bırakılarak 2 gün bekletildiğini suda 2 gün bekledikleri tüyleri dökülmesi için tüy dökücüyle ilaçlanır. Daha sonra usta kişiler tarafından def olmaya hazır hale getirilir.
*Erbanenin Hakkari müzik kültüründeki önemi nedir?
Eskiden Hakkari'de Erbane çalmak ayıptı, bunun nedeni ise eskiden Hakkari kökenli olmayan insanlar Hakkari'ye gelip insanlardan dilenmek için bu ritmik çalgıyı çalıyorlardı ve Hakkari yöresindeki halk ise bu çalgı karşılığında dilenen kişilere buğday, arpa, bulgur veriyorlardı. Günümüzde son 20 yıl önceden beri Erbane Hakkari'nin birçok müzik alanlarında yer almaya başladı, bunlardan biri folklor halaylarıdır.
*Halaylar neden Kürtler için bu kadar önemli?
-Halay geleneksel bır oyundur. Tarihte en kadim oyunlardandır ve kültürümüzün olmazsa olmazıdır. Sevgiyi dostluğu, sevinci, yaşamı, barışı, zaferi, kardeşliği, aşkı, sevinci, birliği, beraberlliği simgeler.
* Hakkari yöresi halayların çeşitleri nelerdir?
-Hakkari yöresinde farklı müzik ritimlerine bağlı farklı şekilde halaylar oynarlar, bunlar şunlardır:
1. Cîdda
2. Axîr Gowênd
3. Se pê
4. Şamîranê
5. Şêmamê
6. Soranî
7. Goranî
8. Şexanî
9. Bablekan
10. Sêyranî
11. Koçerî
Ayrıca Hakkari 'de her halayın bir hikayesi var! Örneğin; Ez Teymezım Osmanlı dönemindeki Hamidiye Alaylarını anlatan şarkının sözleri beden diliyle halkoyununa çevrilmiştir. Oyun sırasında ayakların sert bir şekilde yere vurulması oyunun şarkısında savaşlardan söz edildiğindendir.
*Hakkari'de Halayların sürekli sağdan değilde soldan gidilmesinin sebebi nedir?
-Hakkari Miri Fatih Sultan Mehmet'le beraber İstanbul'u fethederken Hakkari Miri sol elini bu fethi sonucunda kaybediyor. İstanbul Fethinin sonucunda halk sevincini halay eşliğinde yapmıştır. Halay başını Hakkari Mirinin çekmesini istemişlerdir ve sonuç olarak Hakkari miri sol elini kaybettiğinden dolayı sağ koluyla halay başını çekti. Bundan dolayı Hakkari yöresinde halaylar sürekli sol taraftan devam edilir.
Diğer bir söylentiye göre ise: Hakkari Miri, Botan Miri ile arasında bir kargaşa çıkar. Her 2 tarafta bu savaş sonucunda Hakkari Miri, Botan Mirine karşı savaşa yenik düşüyor. Hakkari Miri sol kolunu bu savaşta kaybediyor.Hakkari Miri öcünü almak için şöyle bir cümle kurmuştur.”Botan mirine karşı öcümü alana kadar sağdan değilde hep soldan gideceğim “ demiştir ve Hakkari'de halaylar bundan dolayı sürekli soldan ilerlemiştir.
